दहावी नंतर कोणता करिअर मार्ग निवडायचा, यावर विद्यार्थ्यांचे पुढचे शिक्षण, करिअर आणि आयुष्याचे स्वरूप अवलंबून असते. खाली दिलेली माहिती सायन्स, आर्ट्स आणि कॉमर्स या तीन मुख्य शाखांनुसार आहे, आणि प्रत्येकामध्ये कोणते कोर्सेस करता येतात याचे तपशील दिले आहेत:
१. सायन्स (Science) शाखा :
सायन्स ही शाखा निवडल्यास विद्यार्थ्यांना इंजिनिअरिंग, मेडिकल, आयटी, फार्मसी, रिसर्च अशा अनेक क्षेत्रांत प्रवेश घेता येतो.
मुख्य विषय:
फिजिक्स
केमिस्ट्री
बायोलॉजी (PCB)
मॅथ्स (PCM)
आयटी / कम्प्युटर सायन्स (ऐच्छिक)
सायन्स नंतरचे कोर्सेस:इंजिनिअरिंग: B.E / B.Tech (Computer, Civil, Mechanical, etc.)
मेडिकल: MBBS, BDS, BAMS, BHMS, BUMS
फार्मसी: D.Pharm, B.Pharm
नर्सिंग: ANM, GNM, B.Sc Nursing
IT क्षेत्र: B.Sc IT, BCA
प्युअर सायन्स: B.Sc (Physics, Chemistry, Maths, Microbiology, Biotechnology, etc.)
ऍग्रीकल्चर: B.Sc Agriculture, Horticulture
डिफेन्स: NDA (National Defence Academy)
फॉरेन लँग्वेज: B.A. in Foreign Languages (जर सायन्स + भाषा आवड असेल तर)
२. आर्ट्स (Arts / Humanities) शाखा:
ही शाखा निवडून विद्यार्थी प्रशासन, पत्रकारिता, मानसशास्त्र, समाजशास्त्र, शिक्षण, भाषाशास्त्र इ. क्षेत्रात जाऊ शकतात.
मुख्य विषय:
इतिहास
भूगोल
राज्यशास्त्र
मानसशास्त्र
अर्थशास्त्र
इंग्रजी / मराठी / हिंदी साहित्य
आर्ट्स नंतरचे कोर्सेस:
B.A. (Bachelor of Arts) – विविध विषयात (History, Geography, Political Science, Psychology, etc.)
BFA (Fine Arts) – चित्रकला, संगीत, नृत्य इ.
BJMC / BAMMC – पत्रकारिता व मास कम्युनिकेशन
BSW – Bachelor in Social Work
LLB – कायद्यातील पदवी (B.A. नंतर)
B.Ed – शिक्षकी प्रशिक्षण (B.A. नंतर)
IAS/IPS/UPSC – प्रशासकीय सेवा (Arts मधून खूप विद्यार्थी यशस्वी झाले आहेत)
Hotel Management, Travel & Tourism
३. कॉमर्स (Commerce) शाखा:
व्यवसाय, बँकिंग, चार्टर्ड अकौंटिंग, फायनान्स या क्षेत्रांमध्ये जायचे असल्यास कॉमर्स ही योग्य शाखा आहे.
मुख्य विषय:अकौंट्स
इकॉनॉमिक्स
बिझनेस स्टडीज
मॅथ्स / इन्शुरन्स / बँकिंग (ऐच्छिक)
कॉमर्स नंतरचे कोर्सेस:B.Com – सामान्य व विशेष (Accountancy, Banking, etc.)
CA (Chartered Accountant)
CS (Company Secretary)
CMA (Cost Management Accountant)
BBA / BMS – मॅनेजमेंट क्षेत्रात
BBI / BAF / BFM – बँकिंग, फायनान्स, अकौंटिंग क्षेत्रात
Hotel Management
LLB – कायदा
Digital Marketing, Stock Market Courses, Taxation, etc.
इतर सर्व शाखांसाठी शॉर्ट टर्म किंवा व्होकेशनल कोर्सेस:
(सर्व शाखांसाठी उपयुक्त)Animation & Multimedia
Graphic Designing
Fashion Designing
Interior Designing
Event Management
Beauty & Wellness Courses
Mobile Repairing, AC Technician, Electrician (ITI कोर्सेस)
Data Entry / Tally / Office Automation
“कशा पद्धतीने करिअर निवडावे?”
हा प्रश्न प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या आणि पालकांच्या मनात असतो. चुकीचा निर्णय घेतल्यास आयुष्यभर पश्चात्ताप होऊ शकतो, तर योग्य निर्णयाने यश आणि समाधान मिळू शकते. खाली काही महत्त्वाच्या टप्प्यांनुसार करिअर निवडण्याची शिस्तबद्ध पद्धत दिली आहे:
१. स्वतःला ओळखा (Self Assessment):करिअर निवडण्याची पहिली पायरी म्हणजे स्वतःचे निरीक्षण.
विचार करा:मला कोणते विषय आवडतात?
मी कोणत्या विषयात चांगला/चांगली आहे?
माझी स्वभाववैशिष्ट्ये काय आहेत? (उदाहरणार्थ: शांत स्वभाव, नेतृत्व गुण, कल्पकता इ.)
मी थिअरी आवडते की प्रॅक्टिकल काम?
मी लोकांमध्ये काम करायला उत्सुक आहे का? की एकट्याने?
TIP: स्वतःचे SWOT Analysis करा (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats)
२. आवड, क्षमता आणि गरज यांचा मेळ घाला:
करिअर ही केवळ “आवड” नसावी, तर त्यात तुमची क्षमता (Ability) आणि मार्केटची मागणी (Demand) यांचा ताळमेळ असावा.
उदाहरण:
एखाद्याला गायनाची आवड असेल, पण जर सराव, शिकण्याची तयारी आणि व्यासपीठ शोधण्याची क्षमता नसेल, तर त्याचे करिअर यशस्वी होणार नाही.
काही क्षेत्रात पैसा जास्त असतो, पण जर तुम्हाला तो कामाचा प्रकार आवडत नसेल, तर dissatisfaction होतो.
३. विविध क्षेत्रांची माहिती मिळवा (Career Exploration):
Science, Arts, Commerce, Vocational, Skill-based, ITI, Diploma, Entrepreneurship अशा अनेक पर्याय आहेत.
प्रत्येक क्षेत्रात काय शिकावे लागते, काय करिअर ऑप्शन आहेत, किती स्पर्धा आहे, पगार किती मिळतो, याचा अभ्यास करा.
इंटरनेट, करिअर मार्गदर्शक, यशस्वी व्यक्तींची मुलाखती, करिअर मेला, YouTube, व्यावसायिक सल्लागार (Career Counsellor) यांचा उपयोग करा.
४. Aptitude / Career Test द्या:
शाळा, कॉलेज किंवा ऑनलाइन अनेक Aptitude Tests / Psychometric Tests उपलब्ध आहेत जे तुमच्या बौद्धिक क्षमतेनुसार योग्य क्षेत्र सुचवतात.
उदाहरण:NCS Portal (Government of India)
DMIT Test (Fingerprint based aptitude test – काही शाळा घेते)
५. पालक, शिक्षक आणि मार्गदर्शक यांच्याशी चर्चा करा:
अनुभवी व्यक्तींचा सल्ला घ्या, पण शेवटी निर्णय तुमचाच असावा.
“लोक काय म्हणतील”, “मित्र कोणता कोर्स करतोय”, यावर निर्णय घेऊ नका.
प्रत्येकाचे स्वप्न वेगळे असते – ते ओळखा.
६. भविष्याची तयारी करा (Career Planning):
एकदा निर्णय घेतल्यावर त्यामध्ये तीन पावले पुढे काय काय करावे लागेल, हे ठरवा.
जर UPSC द्यायचे असेल तर आता पासून वाचनाची सवय लावा.
जर इंजिनिअरिंग करायचे असेल तर CET / JEE ची तयारी सुरू करा.
जर CA बनायचे असेल तर 11वीपासून बेस मजबूत ठेवा.
७. लवचिकता ठेवा (Be Flexible):
सुरुवातीचा निर्णय चुकू शकतो – तेव्हा स्वतःला दोष न देता योग्य बदल करा.
हजारो लोकांनी “दुसऱ्या करिअरमध्ये जाऊन” यश मिळवलं आहे.
उदाहरण:
विद्यार्थीआवडक्षमतायोग्य करिअरअंकितालोकांशी बोलणे, कल्पकताचांगला संवादपत्रकारिता, मास कम्युनिकेशनरोहनगणित, लॉजिकLogical Aptitudeइंजिनिअरिंग, CAपूजारेखाचित्र, रंगCreativityफॅशन डिझायनिंग, आर्किटेक्चरअमोललोकांना मदत करणेसहानुभूतीनर्सिंग, सोशल वर्क